POGLEDI: Novi status pašnjaka u Srbiji

• Pašnjačko govedarstvo je najstariji oblik gajenja uz korišćenje goveda za različite potrebe – rad, mleko i meso. Od 2009.godine Uduženje “Agroprofit” i pojedini farmeri uspeli su da afirmišu inovacije u korišćenju pašnjaka razvojem najstarijeg vida uzgoja – sistema “krava-tele”!
• Seoska domaćinstva ovo su koristila vekovima uzimajući mleko od krave i delili ga sa teletom zbog potreba porodice. Govedarstvo je u Srbiji dobilo novo obeležje uvođenjem visokokvalitetnih tovnih rasa u proizvodnju korišćenjem pašnjaka i uz punu podršku države. Samo pašnjaci su ostali pravno nepotpuno definisani.

Branislav GULAN

Država je prepoznala da je ovde reč o starom metodu, a novom kvalitetu u razvoju govedarstva. Program je više godina tavorio i “kiselio” se u Ministarstvu poljoprivrede, ali smo uz podršku prof.dr Dragana Glamočića, uspeli da dokažemo da je reč, zapravo, o savremenom govedarstvu i profitabilnom poslu sa potrebnom pomoći države. Sistem “krava-tele” je tehnološki i uzgojno jasan sa velikom sigurnošću za uspeh onih koji su u osnovi ishrane opredeljeni za korišćenje pašnjaka, Čedomri Keco, presednik Udruženja tovnih goveda ,,Agroprofi“.  

• Danas kvalitetna grla mesnih rasa u Srbiji broje 27.000 grla, a na pašnjacima je najmanje 20.000, ali i goveda simentalske rase, sa još toliko;
• U Srbiji danas  postojoi ukupno 698.605 goveda. To je najamanji borj goveda za poslednjih 100 godina!

Kako se koriste pašnjaci – imovinski status ovog poljoprivrednog zemljišta?

Radna grupa okupljena na predlog udruženja i uz saglasnost Ministarstva poljoprivede, uspela je da sagleda celokupno stanje korišćenja pašnjaka i da ponudi rešenja – alate za korišćenje pašnjaka, vezivanjem za Zakon o poljoprivrednom zemljištu i navedenu ulogu Uprave za poljoprivredno zemljište upisanu u ovom Zakonu.

Šta se to događa sa pašnjacima?

• Prema rezultatima Popisa poljoprivrede 2023. u Republici Srbiji je evidentirano 3.237.100 hektara korišćenog poljoprivrednog zemljišta, koje koristi 508.650 poljoprivrednih gazdinstava. Od ukupne površine korišćenog poljoprivrednog zemljišta, 78 odsto čine oranice i bašte, trajni travnjaci (livade i pašnjaci) čine 14 odsto odsto kvalitetno poljoprivredno zemljište (KPZ), dok višegodišnji zasadi (voćnjaci i vinogradi) pokrivaju sedam odsto površine KPZ. Na skoro polovini površine KPZ (47 odsto) proizvode se pšenica i kukuruz;

,,Od pamtiveka, pašnjaci su namenjeni za pašarenje (ispašu) domaćih životinja i istorijski je dokazano da baš sa tom namenom su bili i ostali ekonomski oslonac i čuvar svih slojeva stanovništva na selu’’, kaže Keco.

Površine pod pašnjacima u celini nisu potpuno poznate, kao ni forme upravljanja, čuvanja i korišćenja. U ovom materijalu koristićemo dva izvora: Uprave za poljoprivredno zemljište i Geodetskog zavoda za površine u APV, prema objavi udruženja (publikacija “Pašnjaci u APVojvodini”).

Površine pašnjaka, prema podacima Uprave za poljoprivredno zemljište u Srbiji su 185.000 hektara, od toga je 75.000 hektara preneto selima na korišćenje, a od preostalih 110.000 hektara u zakupu (korišćenju) se nalazi 51.000 hektara a 60.000 hektara se planira za davanje u zakup. Od 51.000 hektara pašnjaka koji su vraćeni, 38.000 hektara je u zakupu, a 13.000 hektara je dato na korišćenje, bez plaćanja naknade. Ukupan prihod od zakupa pašnjaka je dva miliona evra, a od zakupa ostalog poljoprivrednog zemljišta godišnje 47 miliona evra;

Iako su mnogi pašnjaci u AP Vojvodini “nestali” na evidenciji, ima ukupno 113.369 hektara i od toga je izdato u zakup 21.236 hektara. Međutim, preostale površine su izvan kontrole Uprave za poljoprivredno zemljište, date selima ili su bez upravljača. Po računici u AP Vojvodini ima 91.633 hektara pašnjaka za koje se ne zna korisnik i upravljač i gde se vode u evidenciji.

• Od 2014. do 2023. godine pašnjaka je manje u Srbiji za 94.000 hektara.

Aktuelni status pašnjaka, struktura, korisnici, alati za promene, nepoštovanje zakona i zaštita!

• Pašnjake za zakup 2024/25. godina preuzelo je 2.304 lica uz potpis na 4.841 ugovor;
• Ukupan zakup pašnjaka u Srbiji je 38.510 hektara i tu mogućnost je koristilo 2.304 gazdinstva. Zakup 16.770 hektara u centralnoj Srbiji pokazuje da je prosečna površina za 688 zakupaca 24,37hektara, dok je taj  prosek u AP Vojvodini 13,45 hektara, što ne odgovara stvarnoj situaciji na terenu;

Prosek pašnjaka po opštinama u AP Vojvodini je 2.519,31 hektara, a prosek neplodnog zemljišta po opštini: 3.509,71 hektara. Ako su  biološki uslovi pašnjaka optimalni, to znači da u Vojvodini postoji mogućnost za gajenje 1.259 grla u svakoj opštini, što bi moglo biti ukupnooko 56.000 grla.

• Međutim, ima opština koje imaju manje od 30 krava u svojim selima, a u Srbiji u više od 600 mesta nema nijedne krave!
• Od 2009.godine vid govedarstva sistem”krava-tele” prisutan je u više od 550 naselja;

           Podaci o zakupcima i površinama po upravnim okruzima u Srbiji:

Kada se broj goveda na ispaši poveže sa veličinom pašnjaka, onda se primećuje da ne postoji simetrija. Najviše ugovora za korišćenje, potpisano je u Srednjem Banatu, 691 a broj zakupaca je 332.

AP VOJVODINA: Površine pašnjaka u zakupu, broj ugovora i zakupaca

Prosečno postignuta cena za pašnjake na licitaciji u 2024/25. godini u Vojvodini je oko 88 evra po hektaru, što govori  da su pašnjake preuzeli ratari i mali broj stočara.

Opravdanost izrade novog modela

,,U postupku korišćenja pašnjaka postoji više neobjedinjenih modela i više upravljača, što je i razlog što su nastali nezakonski postupci uništavanja pašnjaka, uzurpacija i devastacija. Osnov za izradu novog objedinjenog modela putem Pravilnika ili drugog dokumenta iz državne administracije, za korišćenje i zaštitu pašnjaka, postoji. To je Zakon o poljoprivrednom zemljištu („Sl. glasnik RS“, br. 62/2006, 65/2008 – dr. zakon, 41/2009, 112/2015, 80/2017 i 95/2018 – dr. zakon), Zakon o vraćanju utrina i pašnjaka selima na korišćenje („Sl.glasnik RS br. 16/92“) i odgajivački programi razvoja govedarstva u sistemu krava-tele’’, ukazuje Keco.

Način izdavanja pašnjaka u zakup ili na korišćenje je neodrživ, a to izgleda ovako:  lokalna uprava sklapa predlog korišćenja državnog zemljišta za uobičejeni zakup i za zakup po pravu prečeg. Zatim, Program se šalje na potpis u Ministarstvo poljoprivrede, gde se po pravilu ne proveravaju navedene površine po vrstama zemljišta, niti stanje na terenu. Ministarstvo odobrava Program, nakon toga se raspisuje zvaničan konkurs ili poziv za zakup. Zatim se potpisuju ugovori, i nema provere šta zakupac radi sa pašnjacima. Praktično, ovde je posao samo administrativno i pravno odrađen.

Velika površina pašnjaka je uzurpirana i promenjena namena. Od svih nadležnih institucija Republike, ali i samih farmera na terenu, traži se da se uđe u trag tim lokacijama kao i izvršiocima da se površine oduzmu i privedu nameni, a uzurpatori sankcionišu. Obim pašnjaka i površine prema zaključenim ugovorima, pokazuju da je potrebna hitna intervencija, jer među ugovaračima-korisnicima, nema toliko stočara.

Zakonski osnov za upravljanje pašnjacima postoji i podrazumeva potpunu brigu Uprave za poljoprivredno zemljište i nadležne inspekcije. Posebno razumevanje i odgovornost za korišćenje pašnjaka pripada javnim preduzećima (šume, vode pa i nacionalni parkovi).

Deo odgovornosti pripada u nadležnost i pravno nedefinisanim seoskim mesnim zajednicama. Oseća se potreba da se procesuiranje zloupotreba u korišćenju pašnjaka uvede u nedležnost i poslove posebnog sektora u Ministarstvu unutrašnjih poslova, koji postoji za brigu o zaštiti životne sredine.

Glavni uzroci kršenja zakona vezano za pašnjake su: korisnici nisu samo stočari, nedoslednost u praćenju korišćenja od potpisa ugovora o zakupu do ponašanja zakupca, nedostatak inspekcije i nadzora na terenu, ograničen rad lokalne uprave i izbegavanje procesuiranja, postojanje korupcije…

Zakupcima pašnjaka koji su predmet licitacija ili dodele, a zakupci su korisnici bez HID broja ili je prošlo tri godine od zakupa, a nisu uspostavili stočarenje (što dokazuju izvodom iz Centralnog registra upisanih životinja), na tim površinama sa optimalnim brojem stoke koja je potrebna za održavanje pašnjaka, te površine se oduzimaju po hitnom postupku i raskidaju ugovori.

,,Nedostaje Registar pašnjaka, usklađeni podaci i upravljanje sa jednog mesta. Broj subjekata korisnika pašnjaka prema ugovorima govori da to u većini nisu vlasnici stoke, da na zakupljenim površinama preoravaju zemljište ili kose seno i prodaju stočarima. Pašnjaci  su prostor za otpad smeća i vune’’, dodaje Keco.

Za izradu Pravilnika o korišćenju pašnjaka za potrebe stočara, postoje osnovi, ali se i ne mora čekati na taj dokument, jer se odgovarajuće pravne i upravne preporuke mogu dati lokalnoj upravi i Upravi za poljoprivredno zemljište, od strane Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Ove kvalitetne promene o korišćenju pašnjaka, za potrebe odgajivača goveda za mleko i u sistemu „krava-tele“ je važno prihvatiti, kao glavni oslonac i sigurnost uz državne podsticaje, jer ovi stočari kao jedini prihod imaju od prodaje teleta. Organizovano racionalno i održivo čuvanje i korišćenje pašnjaka je velika investicija i ulaganje u stabilnost stočara.

,,Koliko u ovom sektoru ima nelogičnosti, pokazuje i podatak da je broj korisnika pašnjaka veći od broja stočara u reonu zakupa. Dakle, pašnjake koriste oni koji nisu stočari i uglavnom ih kose i seno prodaju stočarima. Zbog predvidljivog programa ulaganja u stočarstvo ovim poslom u poslednje vreme žele da se bave pojedinci koji  nisu stočari i koji ne poznaju ovaj posao’’, dodaje Tibor Berze, stoa;r koj ma ima stado sa više od 1.000 goveda u Urrinjama na severu Bačke.

Predlozi stočara  za sadržaj Pravilnika o korišćenju i održavanju pašnjaka su:

Pašnjaci jesu i ostaju poljoprivredno zemljište, ali se administrativno i sa stanovišta prakse zakupa državne zemlje u Republici Srbiji ne mogu vezivati niti njihov status izjednačiti sa izdavanjem obradivih poljoprivrednih komercijalnih površina u državnom vlasništu. Bez razlike kome su danas dati na upravljanje pašnjaci, potrebno je ceo model staviti pod nadležnost Uprave za poljoprivredno zemljište. Ova inicijativa ima podlogu u Zakonu o poljoprivrednom zemljištu, gde doslovno piše „upravlja poljoprivrednim zemljištem u državnoj svojini“.

Pomenuti Pravilnik bi doneo prema Zakonu o poljoprivrednom zemljištu i definisanim obavezama i nadležnosti Uprave za poljoprivredno zemljište.

Upravljanje pašnjacima obavlja Uprava za poljoprivredno zemljište preko svoje službe i deo posla može preneti na lokalnu upravu, s tim što zadržava svu odgovornost prema Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede.

Pravo na korišćenje pašnjaka imaju samo stočari vlasnici stoke, koja je upisana u okviru HID broja i broja stoke u Registru životinja najmanje tri  godine, a prednost u  zakupu imaju sadašnji korisnici pašnjaka.

Pašnjaci se izdaju na korišćenje na rok od 30 godina!

Uprava za poljoprivredno zemljište donosi Registar pašnjaka, raspisuje poziv za korišćenje pašnjaka i sačinjava Zapisnik o preuzimanju pašnjaka od strane korisnika, gde se navodi kvalitet pašnjaka, zastupljenost trava, drveća i pošumljenost i utvrđuje klasu što je bitno ako se uvedu podsticaji za održavanje pašnjaka po EU standardima.

Korisnik pašnjaka po Ugovoru o korišćenju pašnjaka ima pravo na ispašu na dva hektara za uslovno grlo (500 kg).

• Prioritet u pravu korišćenja pašnjaka imaju stočari koji su do sada koristili ili koriste pašnjake, stočari sa katastarske opštine, a ukoliko nema zainteresovanih sa tog područja, dozvoljava se zakup stočarima iz granične k.o. ili drugih, kao i stočari koji već imaju u zakupu pašnjak na susednim parcelama u katastarskoj jedinici. Ukoliko nema zainteresovanih sa tog područja, dozvoljava se zakup stočarima iz granične k.o. Za slobodne površine pašnjaka za zakup mogu konkurisati i stočari sa HID brojem mlađim od tri godine.

Prava korisnika pašnjaka:

Korisnik pašnjaka može da za održavanje trave obavlja navodnjavanje i košenje kao i mehaničko uništavanje korova, kao i invazivnih biljaka kao što je glog, kiselo drvo, bagrem, prema saglasnosti nadležne ustanove.

Korisnik može da osposobi bunar i pojilo za stoku, a dozvoljeno je da izgradi od drveta nadstrešnicu za stoku i prostor za boravak čobana do 50m² (čobanska kuća) kao i da instalira solarne panele i aparaturu za video nadzor.

Na pašnjaku nije dozvoljen lov dok traje ispaša, niti postavljanje lovačkih objekata.

Korisniku pašnjaka je dozvoljeno da stoku tokom cele godine drži na pašnjaku poštujući Zakon o dobrobiti životinja.

Korisnik pašnjaka je dužan da ima program uklanjanja uginulih životinja i animalnog otpada, što dokazuje Ugovorom sa specijalnom službom za ove poslove.

Preko pašnjaka nije dozvoljeno otvaranje novih poljskih puteva niti odlaganje otpada kao i testiranje prskalica za hemijsku zaštitu bilja.

• Sve pašnjačke površine u Republici Srbiji treba da budu iskorišćene za pašu, bez razlike da li je vlasnik direktno država, rezervat prirode, šumsko gazdinstvo ili javno preduzeće, uz očuvanje prirode i zemljišta;

Svi pašnjaci treba da se održavaju po zakonu, a u skladu sa biodiverzitetom što znači sprečavanje devastacije i iscrpljivanja kao i zakorovljavanja, pošumljavanja i oranja.

Eletrični pastir ili stočarska žica su legitimni načini zaštite, a pokazalo se i jedini praktični način za čuvanje stoke, a u skladu sa poštovanjem divljači koje žive na istom habitatu. Za sve korisnike ispaše, dok se dugoročno ne reši jedinstven sistem, mesna zajednica je dužna da pribavi evidenciju, HID-ove i tačan broj stoke na seoskim pašnjacima, gde je mesna zajednica upravljač.

Moraju se znati HID-ovi gazdinstva kao i tačan broj stoke koja pase na seoskim pašnjacima gde je mesna zajednica upravljač. Mesna zajednica je u obavezi da prijavi Upravi za poljoprivredno zemljište sva gazdinstva koja koriste i time stiču određena prava, ali i obaveze održavanja pašnjaka kao i odgovornost za devastaciju i veterinarsku zaštitu.

• Pašnjaci ne ulaze u količinu zemlje dodeljenu po pravu prečeg zakupa, jer su to nezavisne, komercijalne površine sa sasvim drugačijim gazdovanjem i ekonomskim efektima.

U ovom trenutku pašnjake treba dati u zakup po pravu prečeg uz nadoknadu koju će farmeri isplaćivati državi na duži period, predlog je 30 godina (kako ustupiti površine koje su na seoskom spisku ili su besplatne).

Dok svi pašnjaci ne uđu u jedinstven Registar i sa jednim  upravljačem, mesna zajednica svoje pašnjake može dodeliti stočarima koji ih sada koriste i oni imaju prednost za takav vid korišćenja i da im je HID broj star najmanje tri godine.

Prednost u dodeli imaju oni farmeri čija je proizvodnja ustaljena i čije gazdinstvo je starije od tri godine i koji već koriste te iste površine u dozvoljenoj nameni. Stočar koji je prekršio namenu, pet godina nema  pravo na  zakup.

Gazdinstva mlađa od tri godine kao i novoformirana dobijaju pašnjake koji nisu dodeljeni pre toga i u slučaju spora apsolutna prava imaju starija gazdinstva.

Poslovi u promeni korišćenja i održivosti pašnjaka?

,,Izrada Pravilnika o održivosti i korišćenju pašnjaka: potrebna je procena da li ga donosi Ministarstvo ili Uprava, svejedno, elementi su navedeni u ovom tekstu. Osnovno zalaganje je da promenu po Pravilniku ostvarimo u praksi od početka 2027.g., a do tada da koristimo zakonsku mogućnost o  raspolaganju pašnjacima, prema navodima u Zakonu o poljoprivrednom zemljištu i ulozi Uprave za poljoprivredno zemljište, gde je osnov  pašnjak može da koristi samo stočar,  jedan hektar – dva uslovna grla’’, objašnjava presednkik Udruženja ,,Agroprofit’’.

Neophodni poslovi:

-Da se za izdavanje pašnjaka u zakup za 2026.g. u lokalnoj samoupravi uputi potrebno Uputstvo iz Uprave za poljoprivredno zemljište sa zahtevom da se navedu posebno  brojevi parcela i veličine pašnjaka, kao i da se u to Uputstvo ugrade opredeljenja iz ovog materijala;

-Da se pašnjaci izdaju na 30 godina samo stočarima sa HID-om, od upisa u Registar za period od najmanje tri godine, što se dokazuje listingom životinja iz Registra i po tome postupa komisija za dodelu pašnjaka, to  je osnov za ugovor sa Ministarstvom poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede;

-Da kriterijum za površinu korišćenja-zakupa pašnjaka bude jedno uslovno grlo (500 kg) na dva hektara;

-Da se obimnim inspekcijskim nadzorom izvrši uviđaj o korišćenju pašnjaka i da se procesuiraju uzurpatori kojima se može oduzeti letina, prema zakonu;

-Da se stočarima koji koriste pašnjake u zakupu ne umanjuje pravo na zakup obradivog komercijalnog zemljišta u pripadajućoj KO;

-Prijava kršenja zakona o korišćenju pašnjaka (preoravanje) i procesuiranje;

-Izrada Registra pašnjaka – površine, upravljač, status;

-Raskidanje ugovora sa korisnicima koji su preorali pašnjačke površine ili kosili travu, a nemaju stoku;

-Jačanje službi u Upravi za poljoprivredno zemljište i lokalnoj upravi za novi model izdavanja u zakup i korišćenje pašnjaka za 2026.g.;

-Raspisivanje Poziva za investiciju u bušenje bunara iz sredstava Uprave za zemljište za potrebe stočara;

-Saradnja Uprave za zemljište i stočara sa javnim preduzećima o korišćenju pašnjaka iz njihovog Registra;

-U saradnji sa Ministarstvom zaštite životne sredine omogućiti korišćenje pašnjaka u zaštićenim i poluzaštićenim područjima, o čemu se pita i Zavod za zaštitu prirode;

-Formiranje Saveta korisnika pašnjaka od strane stočara, po regionima;

-Angažovanje postojećih organizacija za zaštitu prirode i njihovih rendžera za čuvanje pašnjaka kao neobnovljivog prirodnog dobra.

Molba Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede: Ukinuti troškove preseljenja goveda (pasoši) iz jedne u drugu lokalnu zajednicu jer je dovoljno i transportno uverenje.

                                                      (Autor je analitičar i publicista)